|
„To cud, że jesteście tutaj wy, których 50 lat temu Stalin przeznaczył na zagładę, mękę, głód, poniżenie" powiedział o. Rufin Abramek, przeor klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, do uczestników I Ogólnoświatowej Pielgrzymki Sybiraków w dniach 12-13 maja 1990 roku. To prawdziwy cud, że przetrwaliśmy lata zesłania i blisko 50 lat zapomnienia i milczenia, jakie wokół nas zapadło. Literatura i podręczniki historii, owszem wspominały o zesłańcach na Sybir, uczestnikach XIX-wiecznych powstań narodowych, bohaterach walk o niepodległość ojczyzny. Milczały jednak zgodnie o setkach tysięcy Polaków, głównie mieszkańców Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej, wywiezionych w latach 1940-1941 i późniejszych, w głąb ZSRR - do Republiki Korni, na daleką Syberię, do Kazachstanu. Czasem, w krótkich okresach „odwilży", pojawiał się ten temat w filmie, opowiadaniu, wspominany wstydliwie i na marginesie. Poza bezpośrednimi ofiarami stalinowskich represji wielu wiedziało o więźniach Kołymy, Magadanu, Workuty, o Sybirakach i zesłaniach, ale panująca atmosfera i system polityczny nie pozwalały mówić o tym głośno i wprost. Wokół zesłań, wywózek i ich ofiar zapadło długoletnie milczenie. W końcu lat osiemdziesiątych, gdy stało się jasne, że system komunistyczny się chwieje, ówczesne władze polityczne powoli zaczęły dopuszczać do publicznej wiadomości informacje objęte dotychczas ścisłą cenzurą. W prasie zaczęły się pojawiać wzmianki i aluzje o sowieckich łagrach i zsyłkach. Nadszedł czas, gdy nieśmiało zaczęto wspominać o tym, że byli tacy ludzie, być może żyją jeszcze, którzy przeszli przez piekło więzień, łagrów i zesłań do najdalszych posiołków. Impulsem do działania i zainteresowania się problemem Sybiraków, jak wspomina Irena Głowacka, były osobiste przeżycia, wspomnienia z czasów wczesnej młodości, a także nowe możliwości, jakie pojawiły się w tym czasie. W kraju zaczęły powstawać stowarzyszenia, fundacje i związki o charakterze apolitycznym i pozarządowym. Atmosfera sprzyjała organizowaniu się ludzi dotychczas pozbawionych tych możliwości, spychanych na margines życia społecznego. Jak wspomina inicjatorka utworzenia Związku, o Sybirakach po raz pierwszy usłyszała będąc jeszcze uczennicą szkoły powszechnej w przedwojennym Białymstoku. Na lekcjach historii dowiedziała się o Polakach zsyłanych przez władze carskie na syberyjską katorgę. A potem zobaczyła ich w czasie święta państwowego, jak szli, dumnie niosąc sztandar swej organizacji. Okrutny los zrządził, że i ona w 1941 roku znalazła się na Syberii, w Ałtajskim Kraju. To, co było interesujące jako fakt historyczny, stało się jej osobistym doświadczeniem. Możliwość tworzenia stowarzyszeń przypomniała tamte czasy i rzesze ludzi, którzy wraz z nią powrócili do kraju i żyją gdzieś w rozproszeniu. W Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, wśród druków okresu przedwojennego, był również statut utworzonego w 1928 roku Związku Sybiraków. Posłużył on jako wzór i kanwa do opracowania nowego statutu, dokumentu niezbędnego w przypadku próby rejestracji stowarzyszenia. W powstaniu nowego statutu pomogli profesor Andrzej Stelmachowski, mecenas Wiesław Johann i profesor Wiesław Chrzanowski, udzielając rad i wskazówek organizatorom stowarzyszenia.
Wśród przyjaciół i znajomych
Ireny Głowackiej znalazły
się osoby, które również w okresie II wojny światowej były zesłane na
Syberię lub do Kazachstanu i gotowe były przyłączyć się do grupy, która
podjęła się zorganizowania nowego Związku Sybiraków. Pokonując strach
wielu osób przed ewentualnymi represjami, udało się zdobyć pod wnioskiem o
rejestrację podpisy 21 osób założycieli - Sybiraków, zarówno tych z okresu
pierwszych deportacji, jak i tych zsyłanych po 1944 roku - żołnierzy Armii
Krajowej. Wniosek o rejestrację Związku Sybiraków podpisali:
Anna
Branicka-Wolska, Irena Danowska, Barbara Drzewińska,
Bolesław Ekes, Jerzy Ezman, Irena Głowacka, Halina Głowińska, Barbara
Grabowska, Stanisław Grodzki, Irena Korszyńska, Gabryela Krasicka, Xawery
Krasicki, Wiktoria Łukaszewicz-Melonik, Grzegorz Nawarycz, Tekla
Piotrowska, Zofia Prusakowska, Barbara Rzepecka, Jarosław Sobieszczański,
Zofia Szelengowicz, Teresa Tomczyszyn-Wiśniewska i Krystyna Znosko. Na decyzje władz przyszło czekać pół roku. Wreszcie nadeszła wiadomość, że Decyzją Nr SA.III.6015/ 420/88 z dnia 17 grudnia 1988 roku Związek Sybiraków został wpisany do rejestru stowarzyszeń i związków i od tego momentu mógł rozpocząć formalną działalność.
Warszawa, 1988.12.17 Urząd Miasta Stołecznego Warszawy Wydział
Społeczno-Administracyjny Warunkiem rozpoczęcia działalności było posiadanie lokalu. Do wniosku o rejestrację został wpisany adres siedziby Klubu Inteligencji Katolickiej - za zgodą profesora A. Stelmachowskiego. Teraz należało znaleźć lokal na siedzibę stałą. Z pomocą przyszedł ksiądz prałat Tadeusz Uszyński, proboszcz parafii Św. Andrzeja Apostoła, wielki przyjaciel sybiraków, udostępniając mały pokoik w budynku parafialnym przy ulicy Chłodnej 9 w Warszawie.
Pierwsze spotkanie Sybiraków
- założycieli Związku - odbyło się w końcu grudnia 1988 roku.
Naszkicowano ogólny plan działania organizacji, omówiono główne zadania
i cele stojące przed Związkiem, zastanawiano się nad osobą prezesa. 13 stycznia 1989 roku w podziemiach kościoła przy ul.
Chłodnej odbyło się pierwsze zgromadzenie odrodzonego Związku Sybiraków.
Uczestniczyło w nim 88 delegatów z całej Polski, a wśród nich członkowie
przedwojennego Związku - Wanda Mrazek, Bolesław
Ekes i Jarosław Sobieszczański.
Celem zebrania był wybór władz Związku - zarządu i prezesa. Z
rekomendacji Anny Branickiej-Wolskiej na prezesa Związku Sybiraków
wybrano, przez aklamację, Ryszarda Reiffa, żołnierza Armii
Krajowej, więźnia Ostaszkowa i Diagilewa, członka Rady Państwa, który jako
jedyny, pamiętnej nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku, sprzeciwił się
wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego i nie podpisał stosownego
dokumentu. Przeprowadzone wybory wyłoniły ośmioosobowy zarząd, który
ukonstytuował się następująco:
Referat programowy
zatytułowany „Związek Sybiraków - geneza, cele, zadania" nowo wybrany
prezes Ryszard Reiff rozpoczął słowami:
„Powołanie Związku jest aktem odwagi wobec
naszych własnych wspomnień, które na każdym z nas odcisnęły się piętnem
przebytej niewoli".
Celem działalności Związku,
zgodnie ze Statutem jest „świadczenie pomocy
swym członkom, roztoczenie opieki nad inwalidami i członkami rodzin po
zmarłych i poległych Sybirakach, upamiętnienie losów zesłańców polskich" (...) „naszym
zadaniem jest danie świadectwa prawdzie " -
mówił dalej prezes. „Niech to świadectwo
oskarża tych, którzy uczestniczyli w zbrodni, bądź przyczynili się do
niej (...) Mamy zadanie podwójnie
trudne: wobec przeszłości i wobec przyszłości. Nie chcemy, by młode
pokolenie uformowała jedynie krzywda, która nas spotkała. Obciąża nas
brzemię tragicznej przeszłości, którego nie chcemy odrzucać jak zbędny
balast, a równocześnie nie chcemy obciążać nim nowych stosunków między
żyjącymi na przełomie stuleci generacjami Polaków, Rosjan, Ukraińców,
Białorusinów, Litwinów. (...) Cień mogił kryjących prochy ofiar nie może
przesłonić zbliżenia między tymi, co przyjdą po nas, zbliżenia
osiągniętego nie przez zapomnienie i zatarcie śladów, ale przez wspólną
ocenę moralną, prawną i polityczną systemu, który zbudował i uruchomił
monstrualną machinę terroru. Aby tak było, każda z tych mogił powinna
być zaznaczona nie tylko krzyżem, pod którym złożymy kwiaty i zapalimy
znicz w dniu święta zmarłych, ale i w pamięci świadków i bólu
osieroconych rodzin, zapisem tego czasu, który składa się z krzywdy
wyrządzonej Polsce i Polakom." Dyskusja, jaka wywiązała się po referacie, wniosła szereg cennych uwag i wniosków pod adresem nowo wybranego zarządu. Wśród wielu stawianych postulatów należy wymienić miedzy innymi powołanie komisji historycznej, utworzenie izby pamięci Sybiraków jako części Muzeum Wojska Polskiego, założenie pisma, na łamach którego można by było publikować materiały przeznaczone dla Sybiraków informujące o działalności Związku (zarządu), a także wspomnienia, relacje i wszelkiego rodzaju komunikaty. Na zebraniu po raz pierwszy wspomniano o prawach kombatanckich dla Sybiraków oraz o obowiązku wynagrodzenia krzywd moralnych i materialnych obywatelom polskim, którzy byli bezprawnie zesłani lub więzieni w Związku Radzieckim. Wnioskowano również podjęcie budowy domu opieki dla osób samotnych i chorych. Jak ważne i słuszne były to postulaty przekonaliśmy się w ciągu dziesięciu lat, które upłynęły od tego pierwszego, historycznego zebrania. Wiadomości o rodzącej się organizacji Sybiraków szybko rozchodziły się po kraju. Ludzie, powodowani jakąś wewnętrzną siłą i potrzebą, szukali kontaktu z osobami, których zły los dotknął w podobny sposób. W prasie lokalnej całego kraju zaczęły ukazywać się niewielkie notki i wzmianki, informujące o spotkaniach osób zainteresowanych Związkiem. Z pomocą przyszedł Kościół, informując na nabożeństwach o zebraniach Sybiraków, użyczając najczęściej sal na spotkania. Zainteresowanie tym problemem było powszechne. W krótkim czasie ruch objął cały kraj. Do Zarządu Głównego wpłynęło około 3 tysięcy listów od osób pragnących się dowiedzieć, jak zakładać koła w terenie, proszących o informacje i instrukcje. Stało się to bodźcem dla Zarządu do ustalenia jednolitych zasad organizacyjnych obowiązujących przy zakładaniu kół i oddziałów w terenie. Na posiedzeniu 14 lutego 1989 roku opracowano zasady i tryb nadawania członkostwa oraz powoływania oddziałów wojewódzkich. Ustalono, że mogą one być powoływane jedynie na mocy odpowiedniej uchwały Zarządu Głównego.
14 lutego powołane zostały
cztery komisje problemowe i sąd koleżeński, jako integralne zespoły
Zarządu. Były to: Komisja Historyczna miała gromadzić, opracowywać, katalogować dokumenty, pamiątki, zapiski, korespondencję, będące dowodami pobytu i życia Polaków na Wschodzie. Pod adresem Komisji Historycznej napływały, przechowywane dotychczas w domowym ukryciu, fotografie wykonane w łagrach i posiołkach, przedmioty codziennego użytku - drewniane łyżki i miski, kuferki, walizki, przedmioty kultu religijnego, różańce wykonane z chleba i ziaren zboża, krzyżyki i medaliki, a nawet maleńkie ołtarzyki, „zaczytane" książeczki do nabożeństwa. Znalazły się również wśród nich uczniowskie zeszyty szkolne, gazety w języku polskim wydawane na terenie ZSRR, a także odzież - fufajki, czapki uszanki, buty zrobione z opon samochodowych, łapcie z łyka, drewniaki. Tłumiona przez wiele lat potrzeba mówienia o losie Polaków, którzy po agresji w dniu 17 września 1939 roku znaleźli się pod radziecką okupacją spowodowała istną lawinę wspomnień. Wszyscy, którzy dotychczas nie mogli ujawnić swych przeżyć i cierpień, pisali wspomnienia. Pisali wszyscy - byli żołnierze Armii Krajowej i innych organizacji patriotycznych, którzy wiele lat spędzili w łagrach i więzieniach; pisali ludzie prości i wykształceni i ci, którzy w tamtych latach byli jeszcze dziećmi. Pracami tymi zajęła się Komisja Historyczna i wkrótce doprowadziła do wydania pierwszego ich wyboru. Pierwszy tom „Wspomnień Sybiraków" ukazał się w styczniu 1989 roku w nakładzie 5000 egzemplarzy w opracowaniu Janusza Przewłockiego i zawierał wspomnienia dziesięciu osób zesłanych do odległych posiołków lub aresztowanych za przynależność do Armii Krajowej - więźniów łagru w Borowiczach. Wobec dużego zainteresowania książką dodrukowano jeszcze 3000 egzemplarzy. We wstępie „Od redakcji" czytamy „Po dziesiątkach lat przymusowego milczenia o nie dającym się ogarnąć ogromie niezasłużonej krzywdy wyrządzonej do dziś niepoliczonym tysiącom ludzkich istnień - możliwie szybkie ogłoszenie drukiem tych wstrząsających świadectw systemu kłamstwa, przemocy i zbrodni wydaje nam się ciągle jedynym dostępnym zadośćuczynieniem, jakie tu, w kraju dane być może zmarłym, zaginionym i żywym ofiarom polskiej historii w tej części, o której tak mało wie Polska i świat". Najpilniejszym zadaniem Zarządu Głównego w pierwszym okresie działalności było jak najszybsze dotarcie do miejsc, gdzie w sposób żywiołowy powstawały, jeszcze nieformalne, struktury Związku. Nikt nie wiedział wtedy ilu jest w Polsce żyjących jeszcze ludzi, którzy w latach 1946 i 1956 wrócili z zesłania do ojczyzny. Obowiązujący wtedy pierwszy statut Związku w rozdz. I § 3 określał, że może być powołany oddział wojewódzki, jeżeli liczba członków na tym terenie wynosi co najmniej 15 osób, a w punkcie 2, że w przypadku tworzenia koła - 5 osób. Były to określone przepisami minima, pozwalające na podjęcie czynności organizacyjnych. Napływające do Zarządu Głównego informacje wskazywały na to, że prawie w każdym województwie może być powołany oddział Związku. 31 marca 1989 roku na swym drugim posiedzeniu Zarząd Główny podjął 36 uchwał o powołaniu oddziałów wojewódzkich, oraz przyjął w poczet członków związku osoby wchodzące w skład grup założycielskich, nadając im uprawnienia do zorganizowania walnego zgromadzenia oddziału. Potrzeba jak najszybszego przekazywania informacji w teren zadecydowała o podjęciu prac redakcyjnych zmierzających do wydawania biuletynu. Pierwszy numer ukazał się w październiku 1989 roku i zawierał materiał sprawozdawczy z pierwszego walnego zebrania Sybiraków w dniu 13 stycznia, życiorys i referat programowy prezesa Związku Ryszarda Reiffa, decyzję o zarejestrowaniu wraz ze statutem, protokół z przebiegu wyborów do zarządu i komisji, a także protokół z pierwszego posiedzenia Zarządu w dniu 14 lutego 1989 roku. Opublikowano wzorcowy kwestionariusz kandydata do Związku oraz komunikaty i ogłoszenia o poszukiwaniu bliskich. „Biuletyn Wewnętrzny" zawierał materiały obejmujące pierwszy miesiąc działalności Zarządu Głównego Związku Sybiraków. Wkrótce ukazał się numer 2 Biuletynu Wewnętrznego, a w nim biogramy założycieli Związku, ludzi, którzy mieli odwagę wystąpić jawnie, ponieść ryzyko i trud związany z pokonaniem oporu, zarówno ówczesnej władzy, jak i samych Sybiraków. W numerze tym znajdujemy materiały instruktażowe dla organizatorów oddziałów terenowych, służb finansowych, instrukcję weryfikacyjną kandydatów, apel i ankietę Komisji Historycznej dotyczącą losów Polaków na wschodzie, apel Komitetu Społecznego, który powstał z inicjatywy środowisk niezależnych, przy wsparciu czynników kościelnych, wzywający do gromadzenia i zabezpieczenia przed zniszczeniem i zagubieniem przedmiotów związanych z historią Polaków na Wschodzie w okresie II wojny światowej i lat dominacji ZSRR w naszym kraju. Komunikaty Zarządu, ogłoszenia i poszukiwania bliskich dopełniają całości numeru. Niemałe zadania stanęły przed Komisją Socjalną. Okazało się bowiem, że wielu Sybiraków żyje w nędzy i potrzebuje natychmiastowej pomocy materialnej i medycznej. Potrzebna była odzież, sprzęt rehabilitacyjny, lekarstwa, a także środki finansowe na zapomogi dla najbardziej potrzebujących. Członkowie Komisji rozpoczęli penetrację środowiska znajomych, przyjaciół i instytucji, które wspomogłyby potrzebujących. Efektem tych działań były transporty odzieży, które nadeszły ze Szwecji od Moniki Vivtorp, transporty żywności i lekarstw, a także pieniądze przeznaczone na zapomogi. Ważnym wydarzeniem roku było pierwsze spotkanie Sybiraków z całej Polski. Odbyło się ono 17 września w Warszawie w Teatrze Ateneum. Organizatorem był Zarząd Główny. W programie spotkania w reżyserii Bohdana Ejmonta znalazły się fragmenty pamiętników, listów i wierszy pisanych na zesłaniu, piosenki patriotyczne. To właśnie tu, w czasie tego spotkania, padła propozycja, przyjęta z aplauzem, by od tego dnia 17 września był obchodzony jako DZIEŃ SYBIRAKA. Ważnym wydarzeniem 1989 roku była pierwsza audiencja, jakiej udzielił prymas Polski, ksiądz kardynał Józef Glemp, w dniu 28 kwietnia. Uczestnicy audiencji krótko przedstawili historię Związku, dzieje przed 1939 rokiem oraz cele i sposoby ich realizacji. Irena Głowacka omówiła formy pomocy świadczonej sybirakom - zamiar urządzenia domu opieki, starania o świadczenia emerytalne i kombatanckie dla osób, które były represjonowane, Janusz Przewłocki przedstawił problemy związane z gromadzeniem i porządkowaniem materiałów dokumentacyjnych i wielkie zadania Związku w odtworzeniu historii martyrologii ludności polskiej na terenie ZSRR. Antoni Komorowski podkreślił ważną rolę Kościoła i duchowieństwa przy tworzeniu organizacji w terenie. Krystyna Bogucka i Krystyna Znosko informowały o wstrząsających relacjach zesłańców, jakie już napłynęły do komisji historycznych Oddziałów. W imieniu wszystkich Sybiraków Ryszard Reiff zwrócił się do Prymasa z prośbą o błogosławieństwo naszym poczynaniom. W błogosławieństwie prymas Józef Glemp podkreślił szczególnie wielką rolę integracyjną i dokumentacyjną Związku Sybiraków. W końcu roku ukazał się pierwszy w historii Związku Kalendarz wydany pod patronatem Zarządu Głównego przez Towarzystwo Przyjaciół Kuriera Polskiego. Kalendarz na rok 1990 zawierał, oprócz kalendarium, historię zesłań Polaków na Sybir począwszy od 1768 roku - czasów Katarzyny II, która ukazem carskim skazała wszystkich wziętych do niewoli konfederatów barskich na katorgę. Insurekcja Kościuszkowska, powstania listopadowe i styczniowe XIX wieku, lata 1940-1941 i masowe zsyłki. Katyń, lata 1944-1945, proces moskiewski 16 podstępnie uprowadzonych i skazanych członków rządu Polski podziemnej, losy górników ze Śląska i Opolszczyzny. W encyklopedycznym skrócie podana została historia nieustannych walk ze wschodnim zaborcą i gehenną Polaków skazanych na katorgę, sprowadzonych do roli niewolników. Mapa ZSRR z zaznaczonymi miejscami łagrów i miejsc osiedlania deportowanych oraz miejsc masowych mordów dopełnia całości informacji, która w pierwszym okresie upublicznienia historii Sybiraków dawała pełny jej obraz. Tak jak wiele innych organizacji i Związek również ma swoje godło. Symbolem jest znaczek, którego rodowód sięga czasów przedwojennych. Przedstawia on orła w koronie zrywającego kajdany. Jedna z uczestniczek zebrania w dniu 13 stycznia 1989 roku miała ze sobą znaczek noszony przez Sybiraków w okresie międzywojennym, który przechowywała przez wiele lat. Uczestnicy zaakceptowali pomysł, aby kontynuując tradycje naszych poprzedników, dawny znaczek był od tej chwili godłem odrodzonego Związku Sybiraków. W wyniku działań organizacyjnych w Warszawie, zmierzających do powołania Związku, podobne prace podjęła grupa ludzi zamieszkujących cztery województwa dolnośląskie - jeleniogórskie, legnickie, wałbrzyskie i wrocławskie. Wrześniowe spotkania w studiu wrocławskiej Rozgłośni Polskiego Radia, zorganizowane z inicjatywy redaktor Urszuli Lubeckiej, wywołały szeroki oddźwięk. Zainteresowanie sprawą było ogromne - zewsząd napływały zgłoszenia, pytania, propozycje. W pierwszym spotkaniu wzięło udział około 400 osób, które przyjechały do Wrocławia z różnych stron Dolnego Śląska, a nawet z Kalisza i Szczecina. Trudno dziś oddać atmosferę tamtych dni, tamtego spotkania -entuzjazm, niezwykłe emocje, łzy... W tym samym czasie wychodzące we Wrocławiu pismo naukowo-literackie „Literatura Ludowa " wraz z Towarzystwem Ludoznawczym ogłosiły konkurs na wspomnienia związane z pobytem na Syberii. Zainteresowanie konkursem było ogromne, do redakcji napływało wiele prac. We wrocławskim studiu radiowym odbyło się jeszcze kilka spotkań Sybiraków żywotnie zainteresowanych ujawnieniem prawdy o losach Polaków przed II wojną światową zamieszkujących Kresy Wschodnie, deportowanych w początkach lat czterdziestych na Syberię, do Kazachstanu i innych, równie ponurych miejsc ZSRR. Z grona uczestników tych spotkań wyłoniła się grupa ludzi, którzy żywiołowemu ruchowi nadali ramy organizacyjne. 15 stycznia 1989 roku na walnym zebraniu utworzono Dolnośląski Związek Sybiraków, obejmujący zakresem działania cztery województwa. Związek w tej postaci funkcjonował do końca marca 1989 roku. |
